اڈیاں گھیبی کھیڈاں

کھیڈاں تے کِھڈار ہر مُلکےاِچ ہونِن تے ان ای معاشرے اِچ چنگیاں تے بَھل مانڑُس رَویتاں نیں ایرے رَکھینِن ۔جہڑیاں کھیڈاں ناں ذکر میں کرن لگاں ضروری نیں جے ان پورے ضلعے اِچ کھیڈیاں وینیاں ہووُن اِنہاں وچ کُجھ جاکتِیاں کھیڈنِیان تے کُجھ جاکت شاکت شہراں اِچ تے کجھ گرانواں اِچ کھیڈنِن۔

اج کل نِکے جاکت پلاسٹک نیاں بنڑیاں ویاں  تے موبائلاں اِچ کمپیوٹراں اِچ کھیڈاں نال کھیڈنِن جِنہاں نی وجہ توں ان مضبوط وی نئیں ہونِن تے بیمار وی راہنِن ۔جہڑے چُھہر چَھہر مِٹی اِچ ہتھ پیر مرینِن اُنھ تَکڑے وی ہونِن تے اس مٹی نی خوشبو کشید کر کے آپڑیں جُسےاِچ نالے ہی روح وچ وسا گھینِن تے وت سداں مُلکے نی مٹی نال جانی تے کھیڈ کے وفا کرینِن۔اس مٹی نی خشبو انہاں اِچ رچ وس وینی۔ ہر تَرِی تو پَینتی مِیلاں تو بعد جِنج پنجابی کیملپوری زبان لہجہ بدل کے کدرائیں چھاِچھی کدرائیں اٹکی کدرائیں جنڈالوی تے کدرائیں گھیبی بنڑ وینی انجے آونڑ کھیڈاں وچ وی تھوڑی بوہتی تبدیلی آ وینی بہرحال کجھ گھیبی کھیڈاں نا ذکر کریناں جہڑا تساں چنگا ، ودھیا تے نویکلا لگسی:۔

گُھرکُنڑ:۔

گُھرکُنڑ لوہے نی پتری ناں بنڑناں ۔جساں اسی لوہے ناں ٹین ڈبہ گول کٹ کے بنڑینیں اَیہاں اس وِچ دو موریاں کر کے سوترے ناں دھاگا پا کے بھکینے ایہاں۔ مزے نی گل ای وے کہ جواری نے گنے تروڑ کے وچ اسی باگُڑ تے تُر پتے اسی گُھرکُنڑ نال ہی چیر چار چھوڑینے ایہاں ۔جواری نے پتراں اِچ جہڑی چٹی لکیر ہونی ایہی اس نا گنا پِھکا ہونا ایہا تے اِساں اٙسی باگڑ گنا آکھنے ایہاں جنہاں پتراں نی درمیانی لکیر ساوی ہونی ایہی او گنا مٹھا ہونا ایہا اِساں اٙسی تُر آکھنے ایہاں ۔جس ویلے تیز گُھرکُنڑ بھیکنا ایہا جواری شواری نے پترے نال رکھڑیں نال ہی گُھرکُنڑ فٹو فٹ کپ چھوڑینا ایہا جہڑا اٙساں بہوں چَس دینا ایہا۔ کئی گُھرکُنڑ اِتنڑیں تیز ہونے اے جے انہاں بِھیکڑیں ناں پتہ ہی نئیں لگنا ایہا۔ تے اسی آکھنے ایاں ای تاں بالکل سیں بُھوک گیا اے۔

گُلی ڈنڈا:۔

گُلی ڈنڈا کسی درختے نی لکڑی ناں ڈنڈا کپ کے بنڑینے ایہاں ایجا درخت جس نی لکڑی پِیڈی ہونی اَیہی ۔جِنج کِکر ، کَوا یا ٹاہلی وغیرہ ۔ گُلی نی لمائی تقریبُن پونڑی گِٹھ اگوں چوماں گھڑ کے تے ڈنڈا سوا یا ڈیڈھ گز ناں عام طور تے ہونا ایہا ۔اس نی لمائی جاکتاں نے قدے بتے نے مطابق ہونی ایہی۔ گراں توں باہر زمیناں وچ ہک گٹھ شُنھ کھٹ کے گلی آں ڈنڈے نال اگاں وگا کے یعنی شُنھ دے کے   مقابلہ شروع کرینے ایہاں۔ ڈنڈے تے گُلی نیں پاکے زیادہ لاونڑیں آلا بندہ چنگا کِھڈار مَنا وینا ایہا۔ حریفاں کئی کئی گھنٹے بَجھا بَجھا کے انہاں نی مَت مار دوینی ایہی۔ تھک تُرٹ کے گھر ویناں ایہے آں تے بُھک وی چنگی لگنی ایہی تے جُسہ وی پرسئے نال جھبہ پیا ہوناں ایہا کئی جاکت گلی جھڑَپڑیں اِچ زخمی بھی تھی وینے ایہے لیکن ای تاں ہر کھیڈاں ناں حصہ ہونا وے۔

ڈنڈ پاکی:۔

ڈنڈ پاکی وی گُلی ڈٙنڈے آونڑ ہونی بس گُلی نی جائی تے کھیندو یا گیند وغیرہ ورتنڑیں پونِن۔ ای بھی گراں تو باہر ونج کے کھیڈنی پونی اس وچ زمین تے پِڑی یعنی دارہ مار کے وچ شنھ کھٹنی پونی اگر گالف آلی گیند لبھ ونجے تے وت تے کھیڈڑیں ناں مزہ ای آ وینا کیونکہ اس گینداں ہواو وچ وگا کے ڈنڈ مریسو تے بہوں دور وینی۔ پُگاونڑیں واسے یعنی پِڑی وچ پانوڑیں واسے ترے یا دو واریاں رکھ سکنے او کیوں جے گالف نی گیند بہوں دور وینی تے ہک واری پِڑی تائیں نیں اپڑنی۔ جے پُگ ونجے تے دوئے نی واری تاں  آنی ۔گینداں ڈنڈ مارو تے دوآ جھڑپ گھنے تے تاں وی اُو واری چا گھینا۔

کانا گڈی:۔

کانے گڈی نال اسی بڑے کھیڈے آں بڑی سستی تے سوکھی کھیڈ اے۔ اڈیاں گِرانواں اِچ بہوں سرُوٹ ہونِن جنہاں نِیاں چِکاں ، چَھتاں نے کِڑے،چَھج تے پنجرے وغیرہ بنڑنِن تے نالے اگ بھکھاونڑیں واسے چُلّہِی اِچ استمال ہونِن ۔کانیاں نی سَراں نال چھپر وی پونِن۔بہرحال اسی جاکت ہک لماں کانا سروٹے نے مڈھے چوں کپ کے جس نال بُمُل وی ہوناں ایہا اس نی کانا گڈی انج بنڑینے ایہاں جے بُملے آلے پلوں کانا بھن کے ہک تکون جئی بنڑا کے اُتاں بُمُل کر چُھڑینے ایہاں جنج ٹرائینگل یعنی تکون نے سرے تے جھنڈا بالکل 90 ڈگری نے زاویے اُتے لگا پیا ہونا ۔ دُوئے پَلوں کانا صاف کرکے ہتھی لا کے نپ گھینے ایہاں تے ساری دیہاڑ کچے راہاں اُتے نسنے بھجنے راہنے ایہاں ۔

بھمیری بھکاونی:۔

بھمیری بھکاونڑیں نی چس ہر کوئی گھینا ایہا۔ اصل وچ ای بالکل لٹو نی نسل دی کھیڈ اے بس اس وچ ہک کِکرے ناں کنڈا ہٙرملے نیں ساوے بِیں یا ہوائی چپلی نیں تھلوں ودرے نی گول بٹڑیں آوُنڑ ربڑ وچ پا کے بنڑائی وینی ایہی ۔ درمیانی انگلی تے انگوٹھے وچ کنڈے آلے پلو زمین اتے یا فرشے اتے بِھکا کے بڑی چس آنی ایہی ۔ مقابلے وچ جس نی بھمیری زیادہ بِھیکے آ  اُوآ جِت وینا ایہا۔

لک ترُٹی:۔

لک تُرُٹی کھیڈ اسی استاداں نے آونڑیں توں پہلے یا سکول وچ تفریح نے ویلے کھیڈنے ایہاں اس وچ ہک گیند یا جالی آلا کھیندو بنڑا کے ہکی دوئے آں لک یا جسم نے کسی حصے اِچ زور نال مارنا ہونا ایہا ۔مانہہ یاد اے کہ ٹھڈی ٹھار پلو وچ جس ویلے کھینڈو سِج وینا ایہا تے او بہوں ڈاڈھا لگنا ایہا جہڑا واقعہ ای لک تروڑ دینا ایہا۔ لک ترٹی اِچ جان بچاون واسے نسنا بھجنا پونا ایہا نالے زور نال سنگیاں کُٹنا ہونا ایہا جس نال بہوں ورزش ہونی ایہی۔

سری گڈِیرن:۔

لوہے نی سری آپڑیں جُسے نے مطابق لمبائی رکھ کے اگو سرے اتوں انگریزی "لیٹر یو”  آونڑ موڑ کے دوئے سرے اتے ہتھا لا کے سری بنڑنی ایہی ۔ تے گڈیرن سریے نا ٹہیہ نما بنڑا کے یا گڈی ناں کوئی بیرنگ وغیرہ جہڑا کڑے نی شکل نا ہونا ایہا  اُس نی گڈیرن بنڑا کے گلیاں تے راہواں وچ روہڑ کے بڑی چَس آنی ایہی۔ گڈیرڑاں آپےچ بِھڑینے وی ہونے ایہاں۔ جس نی گڈیرن دوئے نا ٹکرا کے بھی نئیں ڈھانی ایہی او جاکت اِس کھیڈاں نا ماسٹر مَنَا وَینا ایہا۔

بارہ گِیٹ:۔

زمین یا فرشے اُتے ہک چوگھٹا یعنی مربع شکل بنڑا کے وچ پَنجی خانے بنڑا کے بارہ گِیٹیاں (گوٹیاں) ہک بندے نیاں تے بارہ گِیٹیاں دوئے بندے نیاں رکھ کے کھیڈنے ائے آں اس کھیڈاں وچ دو ہی کھلاڑی ہونِن جہڑے انتہائی سوچ وچار نال گیٹیاں ٹُرینِن تاں جی گِیٹی دوآ ناں مارے ۔جہڑا کھڈار مدمقابل ہونا اگر اس نے کونے اِچ دُوآ اپنی گِیٹی پہنچا گِھنے تے اس ناں ہک شیر بنڑ وینا ایہا ۔جِساں کوئی گِیٹی مار نہیں سکنی ایہی اور شیرے آں صرف شیر ہی مار سکنا ایہا۔شطرنج نما ای کھیڈ بہوں زبردست ایہی۔

مٹی نی گَڈیاں:۔

مٹی نیاں گَڈیاں بنڑا کے وچ ہک سوترے ناں دھاگا پا کے ریتو اِچ چلاونڑیں نی چَس اَساں بڑی گھدی۔ اڈا سنگی روفی بہوں مہارت نال ان گڈیاں بنڑینا ایہا۔ میں بھی بنڑا گھینا ایہاں لیکن روفی نے ہتھ نی صفائی ناں ہر سنگی معترف ایہا۔ اس واسے اسی مٹی بَنھی توں اَنڑینے ہونے ایہاں جہڑی چنگی چِیکڑیں ہونی ایہی۔ گَڈی نی باڈی پہلے بنڑا کے بعد وچ مٹی نے ٹائر وی اُساں لینے ہونے ایہاں۔ اُو مٹی نی خشبو ہُن وی دل دماغ وچ وسنی۔

ساہنا ریڑھی/جھلو ریڑھا:۔

مٹی نی یا لکڑی نی ریڑھی یا ٹرالی بنڑا کے اُساں ٹائر شائر لینے ایہاں۔ اسی باہر زمیناں اِچ پھاہیاں لا کے ساہنا نپینے ایہاں۔ ساہنے نے گلے چوں سوتر پا کے لکے نال بنھ کے پچھے ریڑھی بنھ کے گلیاں اِچ چھوڑ دینے ایہاں مزے نی گل ای وے کہ جس پاسے ساہنا نسنا ایہا ۔ریڑھی نال نال نسنی بھجنی ایہی۔ اسی پچھے ہانگرے مرینے ایہاں۔ اس کھیڈاں توں کئی وار گھروں مار وی کھاہدی۔

بنٹے:۔

بنٹے ہبڑاں (سارے) جاکت کھیڈ نے ایہے  بنٹے کھیڈڑیں نی کئی قِسماں وُن ۔جنہاں وچوں دو تَرَے ناں ذکر کریساں:۔

1۔ پڑی :۔

پڑی زمی اتے ہک گول دارہ مار کے وچ ہک فُٹ نی لَمی لکیر مار کے اتے بنٹے رکھینے ایہاں۔ حصہ گھنڑیں آلیاں نے ٹیخے ہکی کھڈارے نی جھولی اتے مرینے ایہاں جہڑی اس دوہاں ہتھاں نال نپی ویہی ہونی ایہی جس نا ٹیخہ جھولی نال ٹکرا کےاگے وینا ایہا۔ اس نا پہلا لمَر ہونا ایہا۔ انجے آونڑ دوہے نے وی انجے نمبر لگنِن ۔کھڈار آپڑیں لمرے تے پڑی وچ پئے وے بنٹیاں انگلی نال چٹینا ایہا اور بنٹے پڑی وِچوں باہر کڈھینا ایہا۔ جِتڑیں دیر او بنٹے کڈنا راہنا ایہا انھ چِدے او جت گھینا ایہا۔ جس ویلے اُس ناں نشانہ گُھسنا ایہا دوئے جاکتاں نی واری تاں آنی ایہی۔ تے اُنھ وی انج ہی کرینے ایہے۔ اس کھیڈاں نے دو طریقےن۔ ہک اَینٹ رکھ کے تے دُوآ اَینٹ چا کے یعنی زمین اتے انگوٹھا رکھ کے اور زمی اتوں انگوٹھا چا کے۔بنٹے جت کے کئی کھڈار گھرے نے جگ تے ڈولیاں بھر چھوڑینے ایہے۔ جہڑا جِت گھینا ایہا ہرنے آلے آں ہک بنٹا جتلیلی دینا ایہا ۔کئی کھڈار جتلیلی منگنے نے باوجود شُدَھپ کرینے ایہے تے نئیں دینے ایہے۔

2۔ تنگہ:۔

تنگہ زمین وچ ادھی انچ ڈُوہگی تے نال ہی  ادھ انچ چاڑی کُھڈ کَھٹ کے بنڑینے ایہاں ۔ جس وچ واری واسے جھولی اتے بنٹے مار کے لمّر لا کے جس نی پیل آنی ایہی او تنگے وچ بنٹا سٹنے توں پہلے دوئے کھڈارے نے ٹیخے آں چُٹ کے آپڑاں چِدا انگلی نال تنگے اِچ پینا ایہا ۔ای کھیڈ اَینٹ رکھ کے نالے اَینٹ چا کے کھیڈی وینی ایہی ۔ جس کھڈارے ناں بنٹا تنگے اِچ نئیں پونا ایہا دوآ کھڈار اس نے بنٹے آں چُٹینا ایہا۔ اگر بنٹے آں بنٹا مار گھنے آ وت تنگے وچ پلا دینا ایہا۔ جھول مارنے توں بعد ٹِیخے اگر نیڑے نیڑے ڈھانے ایہے تے وت ماسٹر کِھڈار اُوآ ہونا ایہا۔ جہڑا بنٹے نے سرے اتے بنٹا انج مرینا ایہا۔ کہ اس ناں آپڑاں بنٹا تنگے نے نیڑے ونج راہنا ایہا۔ جتھوں او آسانی نال تنگے وچ پا گھینا ایہا۔ جتنے بنٹیاں نی بازی لائی وئی ہونی ایہی۔ دوئے کھڈارے کولوں چا گھینا ایہا۔ بنٹے اتوں بنٹا ٹچ کر کے تنگے نے نیڑے پہنچاونڑیں آں "کتکالاں کڈڑاں ” آکھنے ایہے۔ ساری دیہاڑ کھیڈ کھیڈ کے انگلیاں تھک وینیاں ایہاں۔

3۔ گُتھی :۔

گُتھی زمی اِچ دو انچا ڈُوگا تے دو انچ چاڑا گولائی اِچ کھڈا لا کے کھڈِینا ایہا۔ جتنے بنٹیاں نی بازی لاونڑی ہونی ایہی اتنے بنٹے مد مقابل آں دے کے تے او آپڑیں وی اتنے ہی بنٹے پا کے گُتھی وچ سٹینا ایہا جہڑے بنٹے گُتھی وچ پے وینے ایہے اُس سٹنے آلے  نے ہو وینے ایہے۔ جہڑے گُتھی توں باہر ہونے ایہے انہاں کھڈار ٹیخے نال چُٹ کے یعنی نشانہ مار کے جتینا ایہا۔ جس ویلے اُس ناں نشانہ گُھسنا ایہا تاں دُوجے ناں لمر آنا ایہا دوآ کھڈار وی ایہا کاروائی کر کے بنٹے جتنے نی کوشش کرینا ایہا۔اس کھیڈاں اِچ بنٹیاں نی جائی تے سِکلے ( بیٹری سیل چوں نکلی ویہی کالی دھات) ، چھوہارے ، اکھوڑ اور دھریکاں نے دِھرکانڑو وی پونے ایہے۔

تاش:۔

تاش کھیڈڑیں واسے کم توں کم دو بندے تے زیادہ توں زیادہ چار پنج بندے لوڑ پونے ایہے ۔ اسی سگریٹ نیاں ڈبیاں نی دوئیں سیڈاں پاڑ کے تاش بنڑا گھینے  ایہاں۔ اڈے ویلے اِچ ڈبیاں اتے بگلے تے رنگ رنگ نیاں چیزیاں بنڑیاں ویہاں ہونیاں ایہاں۔ جہڑیاں اساں چنگیاں لگنی ایہاں ۔ہونا اِنج ایہا ۔ جے دوہیں کِھڈار پہلے تاش آں ترتیب دے گھینے اے کھیڈ شروع کرنے توں بعد ترتیب ہلاونڑیں نی اجازت نئیں ہونی ایہی ۔ ترتیب دیونڑیں توں بعد پہلا کھڈار تاش ناں ہک پتا تھلے زِمّیِ اتے سَٹینا ایہا۔ دُوآ  کِھڈار اس نے اُتے آپڑاں پتا سَٹینا ایہا ۔ہِنجے پتے سٹینے راہنے اے جس ویلے ہِکا جیا پتے اتے پتا آ وینا ایہا ۔جس کھڈارے ناں پتا ہونا ایہا او سارے تاش جت وینا ایہا۔ تے زِمّیِ آلے سارے تاش نے پتے چاہ گھینا ایہا۔ آخر چے جس کول پتے مک وینے ایہے او ہِر وینا ایہا ۔

ڈِھنگر بَھیڑ :۔

زمراتی آلے دیہاڑے پی ٹی وی اُتے ہِک اردو فیچر فلم لگنی ایہی۔ جس وچ بھیڑ شیڑ ہونا ایہا۔ فلم راتی لیٹ ختم تھینی ایہی۔ فَدری اُٹھ کے اَسی سنگی کسی درختے توں ٹیانڑ بھن کے ہِکی دوئے آں مرینے ایہاں ۔جِنج فلماں اِچ لڑائی ہونی ایہی اسی وی اُنجے بِھڑنے ایہاں۔ تے ہِکی دُوئے آں ٹہڑیں نال  رُمھ رٙمھ چھوڑینے ایہاں۔ جہڑا دوآں چوں جتنا ایہا اُوآ ہیرو ہونا ایہا۔ اس کھیڈاں اِچ کئی واری ہتھاں  تے جُسے اتے جٙھرِیٹاں پے وینیاں ایہاں ۔لیکن لڑائی نی چس بڑی آنی ایہی۔ کئی کمزور جنہاں اسی تھن تُرُٹ ( جس ماؤُ نا ددھ نہ پیتا ہووے ) آکھنے ایہاں۔ گھر ونج کے اُن دَسینے ایہے تے وت اَساں بَھلی مار پَونی ایہی۔ کیونکہ ما پیو  گلہ برداشت نئیں کرینے ایہے۔

کوکلے :۔

کوکلے نی تاریخ بہوں پرانی ایہی مانہہ آپڑیں والد صوبیدار میجر ریٹائرڈ سید کرم حسین شاہ نقوی مرحوم اراں دسا ایہا کہ اُنھ سن 1950 نے لگ بھگ ساری سنگی کوکلے کھیڈن گراں توں باہر وینے ایہے۔ تے ای کھیڈ انہاں توں وی پہلے نی ایہی ۔اس نی وٙلگُت اِنج ایہی۔ جے پَنجاں چھیاں جاکتاں نیاں دو ٹیماں بنڑ وینیاں ایہاں ۔جہڑیاں گرائیں توں دور ونج کے طرفین نی ٹاس کرینیاں ایہاں جے لاہنا چڑھنا تے دکھن وغیرہ کَینڈے ہوسُن۔ یعنی مشرق مغرب  شمال جنوب ٹاس نال کڈ کھینے ایہے۔ وت ویلہ رکھ کے کہ کوکلے نیاں لیکاں کتنے وقت وچ پانوڑیاں۔ وقت ختم ہوونڑیں توں بعد نس کے ٹاس آلی جائی اتے آ وینے ایہے۔ وت لیکاں یا کوکلے ڈھوڈڑیں ناں وقت طے کر کے تلاش شروع تھی وینی ایہی۔ جساں کوکلے وٹیاں، ٹھیکریاں یا پڑاں توں لبھ وینے ایہے او انہاں اُتے کانٹا مار دینا ایہا۔ جہڑے کوکلے نئیں ڈھوڈ سکنے ایہے دوآں ٹیماں نے امپائر گنتی کر کے لکھنے اے جس ٹیماں نے زیادہ کوکلے کانٹے تو بچ وینے ایہے او جِت وینی ایہی ہِرڑیں آلی ٹیم وت کوئی دوپرا کر کے کوئی شے جس ناں وعدہ کیتا ویہا ہونا ایہا جتڑیں آلیاں جاکتاں پکا کے کھواونڑاں پونا ایہا۔ دوپرے کھانوڑیں آلا کم ہِس کھیڈاں اِچ اڈے ویلے اِچ نئیں ہویا۔ نالے اسی گراں وچ ہی کداں شداں یا وٹے ٹھیکریاں اتے ہی کوکلے پا کے کھیڈنے رئے آں۔

کھنڈُوری :۔

کھنڈُوری بنڑاونڑیں واسے ہک چادراں یا مفلر آں چوکھے وٹ پا کے رسی آونڑ وٹ گھنینی ایہی۔ جے بہوں سخت وڈے جاکتاں واسے بنڑاونڑیں ہووے آ ۔ تے وَت وِچ گَڈاں  مار کے وَٹینی ایہی۔ جہڑی چنگی پِیڈی لگنی ایہی تے لک دوہرا کر دینی ایہی۔ وت کھیڈنڑیں واسے  سارے جاکت ہِک دارے اِچ اٙجھ وینے ایہے ۔ ہِک کِھڈار کھنڈوری چا کے دارے ناں چکر لینے ایہا تے نال ہی آکھنا ایہا:۔

کوکلے چھپاکی زمرات آئی اے

جہڑا اگاں پچھاں تَکیسی اُس نی شامت آئی اے

ہنجے چکر لینے آں لینے آں کٙھنڈُوری کیں جاکتے نی کَنڈی پِچھے رکھ کے پورا چکر مکمل کرینا ایہا جے اگر او نئیں اٹھا جس نے پچھے کٙھنڈُوری زِمّیِ اتے پئی ویہی ہونی ایہی ۔ اور اُساں پتہ ناں لگے آ ۔ تے چکر مکمل کرنے توں بعد کٙھنڈُوری آلا کھڈار  کٙھنڈُوری چا کے زورے نال اُساں لکے اِچ مرینا ایہا ۔اگر ایٹھے وئے آں پتہ لگ ونجے آ تے او چا کے پچھے رکھنے آلے کھڈارے  آں مرینا ایہا۔ ہِنج ساریاں نے پچھے کٙھنڈُوری چلنی راہنی ایہی تے جاکت مرینے راہنے اے ۔جہڑے زہنی طور تے حاضر باش جاکت ہونے ایہے اُنھ ماراں تو بچ وینے ایہے۔ تے جہڑے ڈِھلے تے گِھیچُڑ ہونے ایہے انھ کوٹِینے راہنے ایہے۔ کٙھنڈُوری کھیڈنڑیں آلے جاکت بہوں تیز ، شاطر تے تِرِکھے ہونے ایہے۔ اِس کھیڈاں اِچ گھڑی گھڑی اُٹھڑیں اٙجنڑیں نال ڈِھلُڑ تے کوچَجے جاکت وی فٹ ہو وینے ایہے۔ جِتڑیں کھڈار زیادہ ہونے ایہے دارہ وڈا بنڑنا ایہا تے کھیڈاں نی چَس ودھنی ایہی۔ نَس نَس کے پَرسیو آنا ایہا۔

پیٹُو گرم :۔

پیٹُو گرم واسے کم تو کم دو تے زیادہ تو زیادہ چھ سَت جاکت ہِکی ٹیماں اِچ  ہونے ایہے ۔گھڑے،ڈَولے،ٹاساں، کُوزیاں تے بھجے وے مَٹاں نے ٹکڑے نِکے نِکے کر کے ٹھیکریاں بنڑا گھینے ایہاں ۔ چھ چھ ست ست ٹھیکریاں  ہکی دوئے اُتے جوڑ کے گیند یا جالی آلا کھینو یا کھیندو مارنے واسے ہکی لائنڑاں اُتے کھلو راہنے ایہاں تے دوئی ٹیم کھیندو جَھڑَپنڑیں واسے ہِکی لائنڑاں اِچ کھل وینی ایہی جہڑی گیند جَھڑَپی وینی ایہی کِھڈارے نی واری ختم ہو وینی ایہی۔ جہڑا زور نال ٹھیکریاں چُٹ کے ڈھا گھینا ایہا کھینڈو نپڑیں آلے مارڑیں آلیاں جاکتاں جوڑن نئیں دینے ایہے بلکہ کھیندو اے نال مرینے ایہے اگر کسی آں کھیندو لگ ونجے آ۔ تے دوئی ٹیماں نی واری آ وینی ایہی اس کھیڈاں اِچ وی دوڑ دھپ بہوں کرنی پونی ایہی۔ جہڑی صحت واسے چنگی ہونی ایہی۔

بَھمِیر گھمنڑ :۔

 بَھمِیر دو قِسماں نے ہو نے ایہے۔ ہک ساوے پیلے پیلے تھماں آلے تے دُوئے جسامت وچ وڈے رَتےّ بَھمِیر جنہاں نے پَر رٙتے ،سر ساوا تھماں آلا تے تھلو سینہ ساوا سنہری جیہا ہوناں ایہا نیں۔ اِنھ زیادہ بیریاں اتے اَجنے ایہے۔  تے ساوے پتر کھینے ایہے اسی انہاں ڈبیاں اِچ بند کر کے ساوے پتر پَینے ایہاں تے اِنھ وچ انڈے بھی دینے ایہے۔ اسی انہاں پراں تھلوں دھاگا کَڈ کے مَنجاں اِچ پا کے زِمّیِ اُتے ہِک کِلی نال بَنھ کے چھوڑ دینے ایہاں ۔انھ وَت اُڈنے ایہے تے دھاگے نی مناسبت نال ہک گھیرے وچ اڈنے ایہے۔ اَسی تَک تَک کے خوش تھینے ایہے آں ۔ جس ناں بَھمِیر زیادہ اُڈنا ایہا او جِت وینا ایہا ۔رَتّہ بَھمِیر بہوں سونہڑاں ہونا ایہا جہڑا لمی اُڈاری مَرینا ایہا اج کل تاں بَھمِیر نظر ای نئیں آنے۔ پتہ نئیں انہاں نی نسل مُک گئی یا ہنڑ وی ایوے۔

بنڈے نپڑیں:۔

بنڈے ہاڑے نی گرمی اِچ درختاں نے مڈھاں اِچ تے ٹیانڑاں اتے اجنے ایہے۔ تے اِتڑیں چِیکنے ایہے جے بعض دفعہ کَنّاں اِچ بُجے دیونڑے پونے ایہے۔ بنڈے نپڑیں واسے بہوں پُلا جیا ہتھ دور رکھ کے انگلیاں بنڈے دئیں ٹور کے اتے انگلی رکھ گھنینی ایہی۔ وت انہاں نال بہوں شرارتاں کرینے ایہاں مثلاٙ  دوئے سنگیاں نے چولے نےگلمے اِچ پا چھوڑینے ایہاں۔ بنڈا جس ویلے چولے نیں اندر ٹُرنا ایہا جاکت گھبرا کے چولا لاہ چھوڑینا ایہا باقی سنگی تک کے ہسنے ایہے تے مذاق اڈینے ایہے۔ بنڈے آں وی دھاگا پا کے اڈینے ایہاں تے وت تھلاں چھک گھینے ایہاں۔ ای بی اڈی کھیڈ ایہی۔

لُڈو:۔

لُڈو تے اج وی کھیڈی وینی اس نا طریقہ بھی ہکا جیا ہی ہوناں۔ ہاں البتہ کوئی شرط ورط لا کے دوپرا کر گھنینا ایہا۔

ہڈی ہڈی”۔

ہڈی ہڈی بہوں دلچسپ تے چُست کھیڈ ایہی۔ اڈے گراں چار بَنھیِاں، ہِک تَلاء تے ہِک چوا ایہا۔ بابا حضرت حاجی امامؒ  آلا چوا جساں اسی پِینے بھی ایہاں تے بروڑیاں نکلنے تے اس نے پانڑی ایں نال نہانے بی ایہاں۔ جس نال بروڑیاں دانڑیں تے پھنسیاں وَل ہو وَینیاں ایہاں۔ ۔ہِک قبرستاں آلی بَنھ تے دُوئی بالکل  اڈے نے کول آلی  روڈی بنھ تے تَلاء پیوڑیں واسے استعمال ہونا ایہا۔ جبکہ موچیاں آلی نالے میالاں آلی بَنھ نہاونڑیں دھونڑیں واسے استعمال ہونی ایہی۔

سکولو مڑ کے کم شم کر کے گرمیاں اِچ سارے سنگی رل کے بنھی تے ونج کے ہڈی ہڈی کھیڈنے ایہاں۔ بنھی اِچ ہک دوئے آں نپڑنا چُبی مار کے دوئے آں ہتھ لاونڑاں بڑا اوکھا ہونا ایہا کیوں جے دوآ جتھے پانڑی اِچ کھلا ویہا ہوناں ایہا ۔او بی چُبی مار کے اُتھوں ہٹ کے چھپ وینا ایہا۔ تیراکی نیں ماہر جاکت ای اس کھیڈاں اِچ جت وینے ایہے باقی تاں انجے گوتے کھینے راہنے اے۔

چٙھپن چھوت :۔

چٙھپن چھوت بہوں ہُگی وٙگی ویہی کھیڈ ایہی۔ جساں جاکتِیاں جاکت ہَکَلے وی تے رَل کے وی کھیڈنے ایہے۔ گلیاں اِچ سارے جاکت اکھٹے تھینے ایہے ۔تے ہک جاکت کَداں دیں منہ کر کے کھلنا ایہا تے دوئے چھپڑیں واسے  نس وینے ایہے ۔ ہِک جاکت  اُچی آواز دے کے آکھنا ایہا  آ ونج ۔تے کَداں دیں مونہے آلا جاکت پچھاں مُڑ کے ڈُھوڈڑاں شروع کر دینا ایہا جساں ڈھوڈ گھینا ایہا۔ وت او دوئے جاکتاں سد کے پہلے آونڑ کرینے ایہے۔ یا انج بھی ہونا ایہا جے ڈھونڈڑیں آلا ساریاں جاکتاں ڈھوڈینا ایہا  تے ساریاں گلیاں اِچ دھربا دھربا نی آواز آنی ایہی۔ نَس نَس کے ساریاں نی کِھپ نکل وینی ایہی۔ تھک تَرُٹ کے گھار مُڑنے ایہاں۔

پٙنج گِیٹُر :۔

پٙنج گِیٹُر زیادہ تر کُڑیاں کھیڈنیاں ایہاں اس وچ پنج گیٹے یا پنج چِدے جنہاں بنٹے بی آکھنِن استمال ہونے ایہے ۔اس نا طریقہ بی ہر گراں اِچ وکھرا وکھرا ایہا۔ اڈے گراں اِچ  جاکتِیاں دوآں ہتھاں استمال کرینِیاں ایہاں ہِکی ہتھے نی شہادت آلی انگلی تے انگوٹھا زِمّیِ اُتے ٹیک دوِینا ایہا تے وِچوں وِتھ رَکھ کے دُوئے ہتھے نال پٙنج گِیٹُر  زِمّیِ تے سٹ دینیاں ایہاں۔ ہِک گیٹا ہواو اِچ اِچھال کے دوئے زِمّیِ آلے آں فٹو فٹ دُوئے ہتھے تھوں لگاونڑیں  پونے ایہے ۔نالے ہواو آلا گیٹا جَھڑَپڑاں پَونا ایہا۔ ہِنج واری واری سارے گیٹے زِمّیِ آلے ہتھے تھلوں گڈڑیں پونے ایہے۔ اگر ہواو آلا گیٹا تھلے ڈھے پوے آ اور نہ جَھڑَپِیوے آ تے دوئی کُڑی نی واری آ وینی ایہی۔

کُکڑاں ناں بھیڑ:۔

کُکڑ بھیڑے واسے وی لوگ رکھینے ایہے۔ جنہاں چوں اصیل کُکڑ وڈیاں چھڑاں آلے بہوں تَکڑے تے ڈاہڈے ہونے ایہے ۔کولَنگی نسل وی گزارے لائق ول ہی ہونی ایہی۔لوگ ککڑ چُگڑیں واسے گھروں باہر کَڈ چھوڑینے ایہے ۔تے اسی جاکت جس ویلے تک گھینے ایہاں۔ تے اُنہاں آپےاِچ بھڑا دینے ایہاں۔ جہڑا نَس وینا ایہا اس تے ہانگرے لگ وینے ایہے۔ کُکڑاں نی لڑائی اِچ سر پاٹ وینے ایہے ۔وَت وی اُنھ لڑائی چھوڑ کے نئیں نسنے ایہے ۔جس ناں کُکڑ زخمی تھی وینا ایہا اُساں تیل یا گھیو ساڑ کے زخماں اُتے لینے ایہاں تاں کجھ عرصے توں بعد او ول ہو وینا ایہا۔

پاکڑ وٹے:۔

گِراں توں باہر پاکڑ وٹے آسانی نال مل وینے ایہے۔کیونکہ اڈے گراں پٙڑ بی ایہے۔ ہک ہک وٹا چُنڑ کے انہاں آپس وچ بھڑا دینے ایہاں ۔جس نی پہلے واری ہونی ایہی او اس وقت تک وٹے آں وٹا مرینا راہنا ایہا جس وقتے تک اس ناں نشانڑاں گُھس نیں وینا ایہا۔ تاں وت دوئے نی واری ہونی ایہی۔ دیگری توں بعد وٹے بھڑینیاں بھڑینیاں دیہوں لہہ وینا ایہا۔ شامی وٹا تے وٹا لگنا ایہا تے وچوں اگی نے شعلے نکلنے ایہے۔ جہڑا اساں بہوں چنگا لگنا ایہا۔ ہکی دوئے نیں وٹے بھن کے سُکھ آنا ایہا۔ اس کھیڈاں اِچ ماؤُ پیُو نی پابندی بی ہونی ایہی کیوں جے وٹے نے چھوڈے بعض دفعہ اکھی اِچ لگ ونجنے ناں ڈر بی ہونا ایہا۔ لیکن جاکت کدن باز آنِن۔

تیر اندازی:۔

دھاگے آلی نلکی نے ہک پاسے سائیکلاں نے ٹَیرے آلی ٹُوپَاں نی ربڑ کَتر کے چنگا پِیڈا بَنھ کے کمان بنڑینے ایہاں ۔تیر سرُوٹاں نے ٹانڈے کپ کے فُٹ ڈیڈھ فُٹے ناں بنڑناں ایہا۔ اس نی ہِک نوکاں اتے سڑکاں بنڑاوڑیں آلی لُکاں نا ہِک مکئی نیں دانڑیں جتنا گولا لا دینے ایہاں ۔اساں ہواو اِچ وگینے ایہاں تے بھلا اُچا وینا ایہا۔ نشانہ پکاونڑیں واسے اس نے اگے لُکاں اُتے سُوئی یا کِکرے ناں وڈا کنڈا لا گِھینے ایہاں ۔کَچیاں کَدھاں یا درختاں اتے نشان لا کے مرینے ایہاں ۔تیر نشانے اتے لگ کے جس جاکتے ناں وی کُھب وینا ایہا او ماسٹر منا وینا ایہا۔ اس تیرے نال محلے نیاں درختاں توں دَھبُوکاں نِیاں کَھکھراں ڈھا کے وِچوں چینی کڈ کے کھینے ایہاں۔ تے کئی واری گھار منہ سُجے وے گِھن کےوینے ایہاں تے  اماں نی وی کُٹ کھینے ایہاں۔ کیونکہ سکول سُجے وے مونہے نال کور وینا ایہا۔

گُلیل :۔

گلیلاں نی کھیڈ اج وی جاکت گرانواں اِچ کھیڈنِن۔ گلیلاں نال پہلے نشانہ پکینے ایہاں وت چڑیاں،گُھگھیاں،گیلڑے،بُلبُلاں تے لالڑیاں نی شامت ہونی ایہی حلال پرندے یعنی گُھگھیاں تے گیلڑے نالے کالے کالے تِلیر مار کے ذبح کر کے گھر وی پکینے ایہاں تے باہر سنگیاں نال دوپرے وے کرینے ایہاں۔ بالکل چڑی ایڈی ہِک راول طوطی ساوے رنگے نی ہونی ایہی جہڑی زیادہ تر بجلی نے تاراں اُتے اَجنی ایہی۔ اُس تے نشانہ مار کے بڑی چس آنی ایہی کیونکہ ہک واری نشانہ گُھس وی ونجے آ ۔ تے او اڈنی نئیں  ایہی بلکہ جدھر گیٹا لگنا ایہا ادھر تکن لگ پونی ایہی یا تھوڑا جیہا اُڈ کے وت اُتھے ای اَج راہنی ایہی۔

زیادہ جٙھکُڑ جُھلے آ تے نال اگر طُفان وی آوے آ تے وت شکار کرنے نی چس آ وینی ایہی کیونکہ تیز بارشاں اِچ پکھیرُو درختاں اِچ چھپ کے اج وینِن۔  انہاں گلیلاں نال اڈاو تے اُنھ اُڈنِن تے انہاں نیں پر مینہے اِچ سج وینِن تے اُنھ ڈھے پونِن ۔ تیز بارشاں اِچ انہاں نپڑاں بہوں سوکھا ہو وینا ایہا۔

دانداں نی دوڑ:۔

اڈیاں ِگرانواں اِچ ہُن وی میلے شیلے لگنِن تے انہاں اِچ دانداں نی دوڑ وچ جوان جاکت حصہ گھینِن ۔ جہڑا داند جت ونجے اُساں اِنام بی ملنا تے لوگ بھنگڑا وی پینِن۔

تختی دواتاں نی لڑائی :۔

مانہہ اج وی یاد اے جے تختیاں بِھڑا کے دو ٹوٹے کرا گِھینے ایہاں۔ جِنہاں جاکتاں گِراں نیاں لوہاراں کولوں تختیاں بنڑوائیاں ویاں ہونیاں ایہاں۔ اُنھ بہوں پیڈیاں ہونیاں ایہاں تختی اتے تختی مار کے بھن دینے ایہے۔ بزارے آلی تختی گھن کے سیڈاں تے ٹینے نی پتری ہر کوئی اسے واسے لینا ایہا جے جلدی ناں بجھے ترٹے۔ اڈی تاں ای کھیڈ ایہی پر ما پیو سخت ناراض تھینا ایہا۔ کیونکہ انہاں ویلیاں اِچ بہوں غریبی ایہی۔ کور روز گِھن سکنا ایہا۔

بالکل انجے ای دواتاں نی بی لڑائی ہونی ایہی ۔عموما تِبت کریماں آلی شیشی یا ڈالر شاہی آلی شیشی اِچ کپڑے نے بُڑے رکھ کے وچ موچیا رنگ تے پانڑِیں پا کے شاہی بنڑنی ایہی۔ دواتاں فرشے تے رکھ کے ہکی دوئے نال ٹکرا کے بھن دینے ایہاں۔ جس نی دوات بچ وینی ایہی او جِت وینا ایہا۔

تھباکی :۔

سکول ٹاٹاں اُتے اَجھ کے پڑھنے ایہاں پنج جماتاں نیں سکول وچ دو ماسٹر ہونے ایہے۔ جس دیہاڑے ہک چھٹی تے ہونا ایہا اس دیہاڑے اڈیاں موجاں تکڑیں آلیاں ہونیاں ایہاں ۔ سکول نا کُھلا میدان جاکتاں نال بھرا ویا ہوناں ایہا۔ ماسٹر اری جس ویلے آپڑیں اردگرد جاکت کھلے کرینے ایہے انہاں جاکتاں اِچ آپ چھپ وینے ایہے۔ تے اڈی کھیڈ اکھیاں بچا کے شروع تھی وینی ایہی ۔کلاساں نیں سرے اتے جہڑا جاکت ایٹھا ویا ہونا ایہا او آپڑیں نال آکے جاکتے آں ہک زور نال مُکا مار دینا ایہا۔ یا چُونڈی پا دینا ایہا۔ اگلا جاکت بغیر احتجاج نے اگلے آں مُکا ٹھوک دینا ایہا۔ تے ای سلسلہ آخری جاکتے تک وینا ایہا۔ بعض دفعہ سخت مُکا لگنے تے جاکتاں نی ہائے نکل وینی ایہی۔ جہڑی ماسٹر سُنڑ گھینا ایہا ۔تفتیش اتے سارے چپ کر وینے اے تے ساریاں جاکتاں  ماسٹر اری کَن نَپا دینے ایہے۔ اتوں  تُوتے نی چِھمُک وسا دینے ایہے۔ اسی سی سی کر کے ہسنے ایہاں جہڑا دھباکی نی شَکیت لینا ایہا چھٹی تے سارے جاکت اساں کُٹینے بی ایہے ۔نالے کَھچاں بی مرینے ایہے۔ زِمداراں نے جاکت تاں مُکے نال ساہ کڈ گھینے ایہے۔ لیکن اڈے ہتھ وی ایڈے کچے نئیں ایہے۔ عموما کمزور جاکت گھر ونج کے شکیت لا دینے ایہے دوئے دیہاڑے اس نی ما یا پیو سکول ماسٹر اگے شکیت واسے آنے ایہے وت دوبارے کَن نپڑیں پونے ایہے۔ لیکن مُکا مارنے تے مُکا جَھلڑیں نی چَس بڑی آنی ایہی۔ اِس کھیڈاں جوانمردی سمجھا وینا ایہا۔

ڈھذے:۔

ڈَھزہ لوہے نے ہِک نَٹے اِچ چھیگ کرا کے نَٹے آں ہِک سری نال ویلڈ کرا کے وِچ ہِک میکھ یا کِل لا کے بنڑینے ایہاں ۔ کِل نال ہِک رسی یا مضبوط تار لوا کے سری نال وَل دَوِینی ایہی۔ اس نے چھیگے اِچ گندرس پٹاس یا تِیلیِاں نالوں رنگ لاہ کے پا دینے ایہاں ۔اتے کِل چاڑ کے تاراں فُل ٹَیٹ کر کے وَل دے کے کسی پکی کَداں فرشے وٹے یا اِٹاں اُتے زور نال مرینے ایہاں ۔تے زور نال دھماکا ہونا ایہا تے اڈیاں دوڑاں لگ وینیاں ایہاں۔ کیوں جے جتھے ڈَھزہ لگنا ایہا۔ اُنھ گھر آلے باہر آ کے بِزتی کرینے ایہے نالے مرینے ایہے۔ اس واسے پیرے نیں تیز جاکت بہوں کامیاب ہونے ایہے۔

مانہہ یاد اے کی اسی ماِچساں ناں درجن درجن گِھن کے شبراتی آلی رات گرائیں توں باہر پڑاں اتے اجھ کے ڈھذے مرینے ایہاں ۔جس ناں آواز اُچا ہونا ایہا اُوہا جاکت کامیاب ہونا ایہا ۔راتی چائے، تے ساوے قہوے ناں وی بندوبست ہونا ایہا۔ شٙمشُرلی، ڈَھذے تے کھیندوآں اتے مٹی نال تیل پا کے نالے اگ لا کے شبراتی آلی راتی ہواو اِچ وگینے ایہاں۔ سارے سنگی راتی ہانگرے مرینے ایہے۔ تے مزے گھینے ایہے ۔ساری ساری رات دھماکیاں نی آواز کولوں گِدڑ ، لومڑ تے پَگھیاڑ وی ڈر کے دو ترے دیہاڑے گراں اِچ نیں وڑنے ایہے۔ ڈَھذے گرانواں اِچ ہن وی کدرے کدرے جاکت مرینِن۔ تے لوکاں ناں تراہ کڈھینِن۔ لیکن بہوں گھٹ ان کیونکہ آبادیاں ودھ گیاں تے لوگ وی چڑچڑے تھی گئے ان۔

نیزہ بازی:۔

نیزہ بازی امیراں نی کھیڈ ایہی۔ جہڑی گھوڑیاں اتے چَڑ کے گھوڑے نَسا کے کِلہ پٹڑاں پونا ایہا جس وچ ملک عطا خاں کُھنڈے گِراں آلا پوری دنیا تے مشہور ایہا۔ تے دُوآ  نیزہ اپڑیں موڈھے تے رکھ کے نسنا پونا ایہا تے کجھ فاصلے توں سامنے زور نال وگاونڑاں ہونا ایہا جہڑا سکولاں اِچ سکھایا وینا ایہا۔ اڈے پنڈیگھیب نے ہائی سکوں وچ نیزہ بازی نی پریکٹس وچ ہک ڈُھلیاں نا جاکت نیزہ جَھڑَپ گِھینا ایہا ۔ہک دیہاڑے ہکی جاکتے نیزہ زور نال وگایا تے ڈُھلیاں نے جاکتے جھڑپڑاں کیتا تے نیزہ اس نے ہتھے چوں سلپ ہویا تے اس نی منجاں اِچ لگ کے دُوئے پلو نکل گیا اس نال اُو جاکت مر گیا ۔او نیزہ ہن وی پنڈی گھیب سکول وچ  پیا وے۔ جس اُتے اس غریبے ناں خون لگا پیا۔ اس واقعے توں بعد والدین نے بچیاں تے نیزہ بازی کھیڈڑیں نی پابندی لا دتی ایہی۔

چار کانی:۔

چار کانی کھیڈ سرُوٹاں نے کانیاں نی بنڑنی ایہی۔ ہک گِٹھ لمے کانے آں وچوں چیر کے دو بنڑا گھنینے ایہاں۔ اِنج ہِک ہور کانا چِیر کے ٹوٹل چار کانے بنڑ وینے ایہے۔ ان چار کانے زِمّیِ اُتے سَٹینے ایہاں۔ جنہاں نیاں زِمّیِ اُتے مختلف شکلاں بنڑ وینیاں ایہاں ۔کُجھ کانے دُوئے کانیاں اتے چٙڑ وینے ایہے تے کجھ کانے اگوں تنگ تے پِچھوں کُھلے زِمّیِ اُتے ڈھانے ایہے ۔کجھ کانے بالکل برابر ڈھانے ایہے۔ اِنھ شکلاں ہی مختلف نمبر شو کرینیاں ایہاں۔ دو بندے اساں کھیڈنے ایہے۔ تے ای کھیڈ نِکیاں وڈیاں وچ بہوں مقبول ایہی۔

ایجیاں ہور وی کئی کھیڈاں اِوّن پر ہُن اتنیاں ہی کافی ن۔ کیونکہ مضمون بہوں لماں تھی گیا۔ اِنہاں کھیڈاں اِچ ہر علاقے نی مٹی ناں فرق بی ہونا۔ ہر گرائیں ناں تھوڑا بوہتا فرق کوئی مسئلہ نہیں اے۔ صرف ہیجے مضموناں اُتے بہوں گھٹ لکھا وینا جہڑا آنڑیں آلی  نسل واسے کئی تحقیق نے راہ کُھلیسی۔

تحریر وتحقیق:۔

سید حبدار قائم آف اٹک